Demokritos

HAYATI

• Leukippos ve Demokrtios ile birlikte Sokrates önce Yunan Doğa Filozofları’nın son iki büyük temsilcisi ve doğa felsefesinin zirvesi ile karşılaşmaktayız. Demokritos’un Leukippos’un öğrencisi olduğu sanılıyor fakat ikisinin görüşleri şu halde ziyadesiyle iç içe ve hangisinin kime ait olduğu bilinmiyor. O yüzden biz de sadece Demokritos’tan bahsedeceğiz.
• Thales’ten başlayarak varlık ve oluş problemini felsefelerinin merkezine alan son filozofudur ve Elea okulunun varlık varsa oluş, hareket ve boşluk yoktur iddiasının karşısında duran Empedokles ve Anaksagoras gibi çoğulcu materyalisttir.
• İÖ 460-360 yılları arasında yaşamıştır ve Sofistler ve Platon ile çağdaştır. Zengin bir aileden gelmiş ve bütün servetiin bilgi edinmek için Mısır, İran hatta Hindistan’a kadar uzanan sayısız gezide tüketmiştir. Kendisinden aktarıldığına göre:

“Çağdaşlarım arasında kimse benden daha fazla gezmemiştir. Ben araştırmalarımı başka herkesten ileri alanlara götürdüm; daha çok ülke ve iklim gördüm; daha çok sayıda bilgili insanların konuşmalarını dinledim. Mısırlı geometriciler de dahil olmaz üzere hiç kimse kanıtlara dayanan doğrular teşkil etmede beni geçmemiştir.”

Demokritos

• Atina’ya de gelmiş fakat “Atina’ya geldim, baktım kimsenin benden haberi yok” demiştir.
• Bilgi edinmeye olan aşkını şu ifadesi güzel özetler: “Bir kanıt bulmayı, Pers kralı olmaya tercih ederim”.
• Sayıları elliyi bulan fakat elimizde çok az olan eserlerinde fizik, kozmoloji, zooloji, botanik, müzik, matematik, tıp, teknoloji, edebiyat, psikoloji ve ahlak üzerinde çalışmalar yaptığını biliyoruz. Yine Aristoteles onun “her şey üzerine düşünmüş göründüğünü” söyleyecektir.

FELSEFESİ

• Parmenides’in varlık varsa -ki var olmaması söz konusu olamaz- bölünemez, parçalanamaz, hareket edemez ve oluş içinde olamaz tezi doğa felsefesine adeta bir meydan okumaydı. Zenon da aksi durumda sonsuza kadar bölünebilir modeller kurup bu durumun ne kadar saçma sorunlar ortaya çıkaracağını göstermişti. Parmenides ayrıca boşluğu da reddetmişti. Onun için boşluk demek var olmayan demekti. Zaten bu sayede varlığın bölünemez olduğunu iddia edebiliyordu. Sonraki filozoflar Empedokles ve Anaksagoras da boşluğu reddetmiş ama varlığın bir den fazla elementten oluştuğunu ve bölünebilir olduğunu iddia etmişti.
• Zenon’un öğrencisi Leukippos ise Varlığın bölünebilir olduğunu ama sonsuza kadar bölünemez olduğunu söyleyecektir. Bir şeyin matematiksel olarak bölünebilmesi ile maddi olarak bölünebilmesi aynı şey değildir diyecektir ve maddeyi mümkün olan en küçük oranda böldüğümüzde elimizde artık bölünemeyecek parçalar, atomlar karşımıza çıkacaktır diyecektir.
• Bunun yanında eğer boşluktan bahsediyorsak atomların içindeki boşluktan bahsediyorsak, hayır böyle bir boşluk yoktur, çünkü varlık doluluktur ama tözleri birbirlerinden ayıran onların dışındaki boşluktan bahsediyorsak böyle bir boşluk vardır diyecektir. Boşluk dolu olmayandır ve gerçektir. Varlıkları çoklaştıran, onları tek bir bütün olmaktan kurtaran şey boşluktur. Bir şeyi sonsuza kadar bölebilmek demek onun içinde sonsuz kadar boşluk olması anlamına gelecektir. Eğer bu kabul edilirse hiçbir varlığın bir tözü olduğu kabul edilemez, şeyler boşlukların yan yana gelmesi anlamına gelecektir. Bunun yanında boşluğun varlığının kabul edilmesi yine Yunan’da ilk defa açıkça ifade edilir ve var olmayan bir şeyin, duyularla kavranamayan bir şeyin varlığı kabul edilir. Boşluğun, var olmayanın varlığını kabulü Nous’un varlığını kabul etmek gibidir ve bir anlamda onlar ilk düalist filozoflardır.
• Atomlar Parmenides’in Varlık’ına benzer özelliktedir: Ezeli ve ebedidir, bölünemez ve parçalanamaz, değişemezler, kendi içlerinde homojendir. Hareket atomun içinde değil kendisindedir. Hiçbir nitelikleri yoktur; onlar birleşince nitelik kazanırlar.
• Atomlar yuvarlak, düz, küre, küp ve çengelli gibi sonsuz farklı şekildedirler. Varlıkların niteliklerini de atomların nasıl şekilde oldukları belirliyor.
• Farklı nitelikteki atomlar birleşerek farklı nitelikteki varlıklar meydana getirirler. Burada onların diziliş ve duruş şekilleri belirleyici olmaktadır. Bu aynı harflerle hem tragedya hem de komedya metni yazmak gibidir.
• Önceki iki filozofta bir hareket ettirici öğe veya motivasyondan bahsediyorduk. Burada ise bunu görmüyoruz. Demokritos’a göre atomlar kendiliğinden hareket özelliğine sahiptir ve bu hareket varlıkları gibi ezelidir. Onun materyalist metafiziğinde ilk hareket ettirici neden araştırması çok zorludur. Madde olmayan bir şey nasıl oluyor da maddi bir şeyi hareket ettirebiliyordu? Empedokles buna Sevgi ve Nefret, Anaksagoras ise Nous dediyseler de açıklama getirememişlerdi. Demokritos’un kendiliğinden hareket tezi hem Miletoslu öncüllerinin tesirini gösterir hem de bu soruyu kolayca çözüme götürür.
• Varlıkların iki tür niteliği vardır. Birinci tür nitelik atomların şekilleri, boyutları ve ağırlıklarıdır. İkinci tür nitelikler ise acı, tatlı, soğuk gibi niteliklerdir. İkinci tür nitelikler bir sanıdır ve bunlar nesnelerle bizim ilişkimizden doğan niteliklerdir ve bunlar var sayımlar ve adlardan ibarettirler.
• Oluşturulan varlık kuramı bizi bilgi kuramına da götürecektir. Gözle görülemeyecek atomlar ilk düşünüldüğünde duyulara güvenilemeyeceği sonucu çıkartılacaksa da Demokritos duyuların doğru yorumlandığı takdirde bize doğru bilgi vereceğini düşünecektir. Çünkü duyularımızın yanlış olduğunu yine ancak duyularımızla bilebiliriz.
• Yine de hakikate duyularla erişilemeyeceğini bilen Demokritos’un bilgi kuramı temelde duyulara değil akla dayalı bir kuramdır. O duyusal verileri alacak, onlardan hareketle akılsal bir sistem kuracaktır.
• Leukippos: hiçbir şeyin rastlantı ile meydana gelmediği, her şeyin bir nedenin ve zorunluluğun sonucu olduğunu söylemektedir. Yani atomların ilk kendiliğinden hareketi haricinde olan her şeyin bir nedeni vardır ve rastlantıya yer yoktur. Burada kurulan nedensellik tamamen mekanik bir nedenselliktir. Hobbes’ten bu yana kabul ettiğimiz nedensellik anlayışına en yakın nedensellik budur. Demokritos’a göre insan ruhu ve insan düşünceleri de içinde olmak üzere her şey ve her olay atomlar ve onların birbirleri üzerine çarpma ve vurma hareketlerinin sonucu olarak ortaya çıkmaktadır.
• Psikoloji teorisinde ruhun beden gibi atomlardan oluştuğun ve ateş atomları gibi tüm vücutta rahatça hareket edebilir olduğunu söyler. Canlı organizma ile teneffüs edilen hava arasında solonum aracılığı ile sürekli bir değiş tokuş vardır ve bu durursa yani ruh atomları havada ateş atomları ile beslenmediği takdirde ortaya çıkan şey ölümdür.
• Demokritos’un ahlakı akılcı, ölçülü ve dengeci bir ahlak anlayışıdır. Ardılı Epukiros gibi hazcı değildir ve ahlakça güzel olan hazların seçilmesini tavsiye eder ve bu konuda akla büyük görev verir.
• İnsan için doğru olan onun için en çok yararlı olandır ve en üstün amaç yürek ferahlığı ve ruh huzurunda bulur.
• En üstün erdem ölçülülüktür. Yürek ferahlığını sağlayabilecek en önemli şeyler hazda ılımlılık ve doğru ölçüler peşinde koşmaktır.
• Kadere inanmayan, iyi ve kötünün insana yine kendisinden geldiğini düşünen Demokritos mutluluğun kaynağını da dış dünyada değil insanın kendisinde bulabileceğini düşünür.

“Talih cömert fakat dönektir. Doğa ise kendine yeter. Bundan dolayı o daha az güvenilir gücüyle ümidin daha büyük vaadini yener.”

Demokritos

Tagged as: Demokritos, Doğa Filozofları, Felsefe, Felsefe Tarihi, Podcast, Pre-Sokratik Dönem.