Herakleitos

HERAKLEİTOS

HAYATI

• “Çok şey bilmek aklı eğitmez; eğer eğitseydi Hesiodos, Pythagoras, Ksenophanes ve Hekaitos’u eğitirdi” lafıyla kendinden öncekilerden epey farklı bir filozofla karşı karşıyayız. Kendisi diğer filozoflar gibi bilimin yahut başka bir alanın herhangi bir dalında çalışmadığı gibi “bilgin” olmaya vurgu yapmış ve kendini herkesten üstün görmüştür.
• O, evren hakkında işlenmiş bir öğretiye dayalı pratik bir kuramı, hayatın anlamına ilişkin tutarlı bir sistemi ileri süren ilk filozoftur. Bu anlamıyla ona ilk hakiki filozof denmektedir.
• İÖ 540 yılında Efes’te doğan Herakleitos, soylu bir aileden olmasına rağmen makamı reddetmiştir ve demokrasi düşmanıdır.
• Politik olarak çok karmaşık ve buhranlı zamanlarda yaşamıştır. Efeslilere yönelik başlangıçta demokrasi düşmanı siyasal eğilimleri zamanla insanlara, geniş halk yığınlarına karşı ahlaki bir nefret halini almıştır.
• Yığınlara karşı bir küçümseme duyar, ruh ve düşünce aristokratı olan Herakleitos insanlara, çoklar, yığın, anlayışsızlar gözüyle bakıyor, bunların yaşayışları ve tanrıyı sayma tarzları da onun sert hükümleri karşısında ayakta duramıyorlar. İnsanların kusurlarını sert sözlerle yüzlerine haykırıyor.
• Hayatının çoğunu bir inziva halinde, halktan uzakta yaşamıştır.

• Doğa üzerine adlı eserinden anlaşıldığı kadarıyla dönemin dinsel görüşlerinden etkilenmemiş ve Ksenophanes’in aydınlanmacı tavrını sürdürmüştür. Miletli filozoflardan Anaksimandros’un maddenin apeiron’dan zıtlarla ayrılması gibi düşüncelerinden etkilenmiştir.

• Şiirsel bir düz yası kullanır ve paradokslarla konuşmayı sever. Dilinin bu seçkinci şeklinden dolayı sonraları ona “karanlık Herakleitos” denmiştir.

• Döneminin modasına uygun olarak kendisini bir tür üst insan, esinlenmiş bir insan gördüğü sanılıyor. Bu tavır Nietzsche’de görülecektir. Böyle Buyurdu Zerdüşt eserinin dili de benzerlikler gösterir.
• Onun düşünceleri ilerleyen dönemlerde Stoacılar okulunu kurucu düşünceleri olacaktır ama hangi düşüncelerin gerçekten kendisine ait olduğunun tespitinde zorluklar yaşanmaktadır; Pythagorasçılarda olduğu gibi.

FELSEFESİ

Arkhe Ateştir

• Arkhe arayışı Herakleitos’ta da devam edecektir ve o arkhenin ateş olduğunu söyleyecektir.

Varlık Yoktur, Oluş Vardır

• Tıpkı ateşin bir süreç olması gibi varlık da onun için bir süreçtir; varlık yoktur, oluş vardır.
• Anaksimandros’ta varlıklar zıtlar halinde oluyor ve birbirlerini yok ediyorlardı. Yani ona göre çokluk kötülüktü. Herakleitos’ta bunun tam tersini görüyoruz. Ona göre varlık zıtlıkların uyumu, armonisidir.

• Onun için oluş ancak zıtların karşılaşması ile mümkün oluyor. Oluş, değişimi de beraberinde getiriyor. Milet felsefesinde değişimin arkasındaki değişmeyen aranırken, Herakleitos burada değişime teslim olmuş gibidir.
• Oluş, sürekli bir şeylerin değişimini, bu da çok şeyi gerektiriyor. Nitekim Herakleitos için de bir ve çok aynıdır. Çokluk ateşin birliğine dayanmaktadır. Çokluk olmaksızın birlik, birlik olmaksızın çokluk olmaz. Evren aynı zamanda bir ve çoktur. Her şey bir ve aynıdır.

• Sürekli hareket içinde olan ateşten meydana gelen her şey de sürekli hareket, oluş ve değişim içinde olacaktır.

Aynı nehirlere iki defa inemezsin. Çünkü aynı nehirlere inenlerin üzerine her zaman yeni sular gelir.

Herakleitos

• Platon buna karşı çıkacaktır. Ona göre eğer oluştan bahsedeceksek aynı nehre bir kere bile giremeyiz çünkü aynı nehir denen bir olguya sahip olmayacağız. Yani hiçbir şeyin kendi kendisi olarak kalamayacağını kabul etmemiz gerekecektir.

Oluşun Ölçüsü Logos’tur

• Burada aydınlatılması gereken şey, değişmenin neye göre, yani değişmeyen hangi şeye göre gerçekleştiğidir. Herakleitos bir ölçüden bahseder ve bu ölçüye Logos der.

• Logos evrenin bizatihi kendisidir. Onun için bir ve çok aynı şeydir zaten. Logos’un bir amacı yoktur.

• Logos oyun oynayan bir çocuk gibi tamamen amaçsızdır ve keyfi hareket eder. (Nietzsche’nin deniz kıyısında şatolar yapıp yıkan çocuk/tanrı benzetmesinin kaynağı bu sözdür.)
• Doğanın, evrenin bir yasal birliğidir Logos dediği Herakleitos’un. Varlık bir oluş sürecidir ve bu sürecin ölçüsü Logos’tur.

Herşey Görelidir

• Herakleitos için her şey görelidir. Onun bu evrensel göreliliği, insanların iyi diye gördükleri şeyin aslında mutlak anlamda iyi olmadığı, iyinin, kötünün, doğrunun, yanlışın, adaletin, adaletsizliğin aslında tamamen göreli kavramlar oldukları düşüncesini ortaya koyar.

• Öte yandan Herakleitos bir şeyin var olması için zıddının da var olması gerektiğini söyleyecektir.

• Onun bilgeliğe vurgu yaptığını söylemiştik.

• Onun için esas olan ateşin bilgisidir. Bu da bizi logosun bilgisine götürmektedir. Mutlak bilgi, tanrısal, her şeyi kapsayan logosun bilgisidir. Ancak insan buna tamamıyla erişemez, ruhundaki ateş oranında erişebilir.

Herakleitos’un Etkisi

• Herakleitos sonrasında Parmenides oluşu olumsuzlayacaktır. Bu ikisinin çekişmesi de daha sonra çoğulcu materyalizmin hareket noktası olacaktır.
• Herakleitos’un göreli düşüncesi sofistlerle zirve noktaya ulaşacak, yine onun oluşla ilgili fikirleri sofistlerde şüpheciliği oluşturan temel düşünce olacaktır.
• Herakleitos’un öğrencileri onun “her şey akar” öğretisini o denli aşırıya vardırmışlardır ki, insanın şeylerden gerçeği idrak edemeyeceği ya da gene olarak belirli bir şey bilemeyeceği sonucunu çıkarmışlardır. Aralarından birkaçı bir sav öne sürme cesaretini bile göstermemiştir.
• Şüphecilik öyle bir boyuta çıkmıştır ki Kratylos hiçbir bilginin mümkün olmadığı şeklinde bir düşünce geliştirecek, hatta konuşmayı reddederek şeyleri sadece işaret edecektir. Yine Gorgias “hiçbir şey var değildir, olsaydı da bilemezdik, bilseydik de başkasına anlatamazdık” diyecektir.
• Aynı şekilde Stoacılar Herakleitos’un düşünceleri temelinde felsefelerini kuracaklardır. Onlardan da Hristiyanlar etkilenecek ve Söz’ü İsa ile eş göreceklerdir.
• Modern felsefede Hegel ve Nietzsche felsefelerini kurarken Herakleitos’tan bazı unsurlar kullanacaklardır.

KAYNAKÇA

İlkçağ Felsefese Tarihi 1. Cilt - Ahmet Arslan
Felsefe Tarihi - Macit Gökberk
Ünlü Filozofların Yaşamları ve Öğretileri - Diogenes Leartius
Antik Felsefe - Walther Kranz
Sokrates'ten Önce Felsefe - Willhelm Capell 

Etiketler:Doğa Filozofları,  Felsefe,  Herakleitos,  Heraklit,  Podcast,  İlkçağ Felsefesi.