Herakleitos

HERAKLEİTOS

HAYATI

• “Çok şey bilmek aklı eğitmez; eğer eğitseydi Hesiodos, Pythagoras, Ksenophanes ve Hekaitos’u eğitirdi” lafıyla kendinden öncekilerden epey farklı bir filozofla karşı karşıyayız. Kendisi diğer filozoflar gibi bilimin yahut başka bir alanın herhangi bir dalında çalışmadığı gibi “bilgin” olmaya vurgu yapmış ve kendini herkesten üstün görmüştür.
• O, evren hakkında işlenmiş bir öğretiye dayalı pratik bir kuramı, hayatın anlamına ilişkin tutarlı bir sistemi ileri süren ilk filozoftur. Bu anlamıyla ona ilk hakiki filozof denmektedir.
• İÖ 540 yılında Efes’te doğan Herakleitos, soylu bir aileden olmasına rağmen makamı reddetmiştir ve demokrasi düşmanıdır.
• Politik olarak çok karmaşık ve buhranlı zamanlarda yaşamıştır. Efeslilere yönelik başlangıçta demokrasi düşmanı siyasal eğilimleri zamanla insanlara, geniş halk yığınlarına karşı ahlaki bir nefret halini almıştır.
• Yığınlara karşı bir küçümseme duyar, ruh ve düşünce aristokratı olan Herakleitos insanlara, çoklar, yığın, anlayışsızlar gözüyle bakıyor, bunların yaşayışları ve tanrıyı sayma tarzları da onun sert hükümleri karşısında ayakta duramıyorlar. İnsanların kusurlarını sert sözlerle yüzlerine haykırıyor.
• Hayatının çoğunu bir inziva halinde, halktan uzakta yaşamıştır.

Duvarlarla konuşmaya benzeyen resimlere tapmalar, bir pisliği başka bir pislikle temizleye yarayan kurban kesmeler, kan akıtmalar.

Herakleitos

• Doğa üzerine adlı eserinden anlaşıldığı kadarıyla dönemin dinsel görüşlerinden etkilenmemiş ve Ksenophanes’in aydınlanmacı tavrını sürdürmüştür. Miletli filozoflardan Anaksimandros’un maddenin apeiron’dan zıtlarla ayrılması gibi düşüncelerinden etkilenmiştir.

• Şiirsel bir düz yası kullanır ve paradokslarla konuşmayı sever. Dilinin bu seçkinci şeklinden dolayı sonraları ona “karanlık Herakleitos” denmiştir.

Delphoi kahininin efendisi düşüncesini ne ifade eder, ne gizler; onu bir işaretle gösterir.

Herakleitos

• Döneminin modasına uygun olarak kendisini bir tür üst insan, esinlenmiş bir insan gördüğü sanılıyor. Bu tavır Nietzsche’de görülecektir. Böyle Buyurdu Zerdüşt eserinin dili de benzerlikler gösterir.
• Onun düşünceleri ilerleyen dönemlerde Stoacılar okulunu kurucu düşünceleri olacaktır ama hangi düşüncelerin gerçekten kendisine ait olduğunun tespitinde zorluklar yaşanmaktadır; Pythagorasçılarda olduğu gibi.

FELSEFESİ

Arkhe Ateştir

• Arkhe arayışı Herakleitos’ta da devam edecektir ve o arkhenin ateş olduğunu söyleyecektir.

“Herkes için aynı olan bu dünyayı tanrılar veya insanlardan hiçbiri yapmamıştır. O her zaman ateş olmuştur; ölçüyle yanan ve ölçüyle sönen canlı bir ateş.”

HERAKLEİTOS

“Nasıl ki bütün mallar altınla, altın ise bütün mallarla değiş tokuş edilirse, her şey ateşle, ateş ise her şeyle değiş tokuştur.”

HERAKLEİTOS

Varlık Yoktur, Oluş Vardır

• Tıpkı ateşin bir süreç olması gibi varlık da onun için bir süreçtir; varlık yoktur, oluş vardır.
• Anaksimandros’ta varlıklar zıtlar halinde oluyor ve birbirlerini yok ediyorlardı. Yani ona göre çokluk kötülüktü. Herakleitos’ta bunun tam tersini görüyoruz. Ona göre varlık zıtlıkların uyumu, armonisidir.

Homeros, tanrılar ve insanlar arasında keşke çatışmalar sona erseydi demekte haksızdır. O evreni ortadan kaldırmak istediğinin farkında değildi. Çünkü eğer onun isteği yerine gelmiş olsaydı her şey yok olurdu.

Herakleitos

Savaş her şeyin babası ve kralıdır. O bazılarını tanrı, bazılarını insan yapar. Bazılarını köle, bazılarını özgür kılar.

Herakleitos

• Onun için oluş ancak zıtların karşılaşması ile mümkün oluyor. Oluş, değişimi de beraberinde getiriyor. Milet felsefesinde değişimin arkasındaki değişmeyen aranırken, Herakleitos burada değişime teslim olmuş gibidir.
• Oluş, sürekli bir şeylerin değişimini, bu da çok şeyi gerektiriyor. Nitekim Herakleitos için de bir ve çok aynıdır. Çokluk ateşin birliğine dayanmaktadır. Çokluk olmaksızın birlik, birlik olmaksızın çokluk olmaz. Evren aynı zamanda bir ve çoktur. Her şey bir ve aynıdır.

Ölümlüler, ölümsüz; ölümsüzler ölümlülerdir. Biri diğerinin ölümüyle yaşar; diğerinin hayatıyla ölür. Bir dairenin çemberinde başlangıç ve bitiş, aynıdır. İyi ile kötü birdir. Aynı şeydir yaşayanla ölmüş, uyanıkla uyuyan, gençle ihtiyar; çünkü bunlar değişince onlardır ve onlar değişince de bunlardır. Keçeci mengenesinin düz ve eğri yolu bir aynıdır. İnen ve çıkan yol, bir ve aynıdır.

Herakleitos

• Sürekli hareket içinde olan ateşten meydana gelen her şey de sürekli hareket, oluş ve değişim içinde olacaktır.

Aynı nehirlere iki defa inemezsin. Çünkü aynı nehirlere inenlerin üzerine her zaman yeni sular gelir.

Herakleitos

• Platon buna karşı çıkacaktır. Ona göre eğer oluştan bahsedeceksek aynı nehre bir kere bile giremeyiz çünkü aynı nehir denen bir olguya sahip olmayacağız. Yani hiçbir şeyin kendi kendisi olarak kalamayacağını kabul etmemiz gerekecektir.

Oluşun Ölçüsü Logos’tur

• Burada aydınlatılması gereken şey, değişmenin neye göre, yani değişmeyen hangi şeye göre gerçekleştiğidir. Herakleitos bir ölçüden bahseder ve bu ölçüye Logos der.

Ateş ölçüyle yanar ve ölçüyle söner.

Herakleitos

• Logos evrenin bizatihi kendisidir. Onun için bir ve çok aynı şeydir zaten. Logos’un bir amacı yoktur.

Zaman, dama oynayan bir çocuktur; hükümdarlık gücü, bir çocuğun gücüdür.

Herakleitos

• Logos oyun oynayan bir çocuk gibi tamamen amaçsızdır ve keyfi hareket eder. (Nietzsche’nin deniz kıyısında şatolar yapıp yıkan çocuk/tanrı benzetmesinin kaynağı bu sözdür.)
• Doğanın, evrenin bir yasal birliğidir Logos dediği Herakleitos’un. Varlık bir oluş sürecidir ve bu sürecin ölçüsü Logos’tur.

Herşey Görelidir

• Herakleitos için her şey görelidir. Onun bu evrensel göreliliği, insanların iyi diye gördükleri şeyin aslında mutlak anlamda iyi olmadığı, iyinin, kötünün, doğrunun, yanlışın, adaletin, adaletsizliğin aslında tamamen göreli kavramlar oldukları düşüncesini ortaya koyar.

En güzel maymun, insanla karşılaştırırlarsa çirkindir; deniz suyu en temiz ve en pistir. Balıklar onu içebilirler ve onlar için o kurtarıcıdır. Buna karşılık insanlar için o içilmezdir ve öldürücüdür.

Herakleitos

• Öte yandan Herakleitos bir şeyin var olması için zıddının da var olması gerektiğini söyleyecektir.

İnsanlar eğer bu adaletsizlikler var olmasaydı, adaletin adını bilmezlerdi. Sağlığı zevkli kılan hastalık, iyiyi iyi yapan kötülük, doymayı hoş kılan açlık, dinlenmeyi hoş kılan yorulmadır.

Herakleitos

• Onun bilgeliğe vurgu yaptığını söylemiştik.

Sözlerini dinlediğim herkes içinde tek bir kişi yok ki bilgeliğin her şeyden ayrı olduğunu anlamaya muvaffak olmuş olsun. Bilgelik tek bir şeydir: O, kendisiyle her şeyin her şey tarafından yönetildiği düşünceyi tanımaktır.

Herakleitos

• Onun için esas olan ateşin bilgisidir. Bu da bizi logosun bilgisine götürmektedir. Mutlak bilgi, tanrısal, her şeyi kapsayan logosun bilgisidir. Ancak insan buna tamamıyla erişemez, ruhundaki ateş oranında erişebilir.

Herakleitos’un Etkisi

• Herakleitos sonrasında Parmenides oluşu olumsuzlayacaktır. Bu ikisinin çekişmesi de daha sonra çoğulcu materyalizmin hareket noktası olacaktır.
• Herakleitos’un göreli düşüncesi sofistlerle zirve noktaya ulaşacak, yine onun oluşla ilgili fikirleri sofistlerde şüpheciliği oluşturan temel düşünce olacaktır.
• Herakleitos’un öğrencileri onun “her şey akar” öğretisini o denli aşırıya vardırmışlardır ki, insanın şeylerden gerçeği idrak edemeyeceği ya da gene olarak belirli bir şey bilemeyeceği sonucunu çıkarmışlardır. Aralarından birkaçı bir sav öne sürme cesaretini bile göstermemiştir.
• Şüphecilik öyle bir boyuta çıkmıştır ki Kratylos hiçbir bilginin mümkün olmadığı şeklinde bir düşünce geliştirecek, hatta konuşmayı reddederek şeyleri sadece işaret edecektir. Yine Gorgias “hiçbir şey var değildir, olsaydı da bilemezdik, bilseydik de başkasına anlatamazdık” diyecektir.
• Aynı şekilde Stoacılar Herakleitos’un düşünceleri temelinde felsefelerini kuracaklardır. Onlardan da Hristiyanlar etkilenecek ve Söz’ü İsa ile eş göreceklerdir.
• Modern felsefede Hegel ve Nietzsche felsefelerini kurarken Herakleitos’tan bazı unsurlar kullanacaklardır.

KAYNAKÇA

İlkçağ Felsefese Tarihi 1. Cilt - Ahmet Arslan
Felsefe Tarihi - Macit Gökberk
Ünlü Filozofların Yaşamları ve Öğretileri - Diogenes Leartius
Antik Felsefe - Walther Kranz
Sokrates'ten Önce Felsefe - Willhelm Capell 

Etiketler:Doğa Filozofları,  Felsefe,  Herakleitos,  Heraklit,  Podcast,  İlkçağ Felsefesi.